استرس تنشی درونی ست که توسط یک عامل فشارزای بیرونی یا درونی ایجاد می‌شود. به بیانی دیگر، استرس شرایط یا احساسی است که در آن فرد از لحاظ ادراکی بر این باور است که مجموع خواسته‌ها و انتظاراتی که از او وجود دارد، فراتر از امکانات و توانمندی‌های در اختیار اوست. همه‌ی انسان‌ها در مقاطعی از زندگی خود، استرس را تجربه می‌کنند. استرس پدیده ای پیچیده و ضروری زندگی است که گاهی مشکل‌ساز می‌شود و اگر انسان قادر به سازگاری با آن نباشد، جسم و روان او مورد تهدید قرار می‌گیرد و کیفیت زندگی فرد کاهش می‌یابد.

• استرس چه تاثیری بر مغز می گذارد ؟

استرس همیشه مخرب نیست و میتواند مثبت نیز باشد. گاهی استرس واکنش‌هایی را ایجاد می‌کند که سبب بقای شما می‌شود (مثلا از تصادفی احتمالی جان سالم بدر ببرید) یا باعث می‌شود پروژه کاری و تحصیلی خود را به موقع تحویل دهید و …، ولی زمانی که به صورت دائمی حضور داشته باشد، به تدریج مغز شما را تغییر می‌دهد. استرس مزمن، می تواند براندازه مغز، ساختار آن و نحوه‌ی عملکردش و یا حتی ژن‌های شما تاثیر بگذارد. استرس با زنجیره ای از واکنش ها ما بین غدد درون‌ریز مغز و فوق کلیوی )یعنی محور هیپوتالاموس_هیپوفیز_آدرنال (HPA)( ، که واکنش بدن به استرس را کنترل می کند، شروع می شود.

وقتی مغز شما با یک وضعیت استرس‌زا روبه‌رو می‌شود، محور HPA  فورا فعال می شود و هورمونی به نام کورتیزول آزاد می کند، که بدن شما را برای واکنش فوری آماده می کند. اما سطح بالای کورتیزول در مدت زمان طولانی باعث آسیب جدی به مغز می‌شود. به عنوان نمونه، استرس مزمن میزان فعالیت و تعداد ارتباطات عصبی در آمیگدال (مرکز احساسات مغز مثل ترس) را بالا می برد، و هر چه سطح کورتیزول بالاتر می رود، سیگنال های الکتریکی در هیپوکامپ، قسمتی از مغز که با یادگیری، حافظه و کنترل استرس مرتبط است تحلیل می‌رود. هیپوکامپ همچنین جلوی عملکرد محور HPA را می گیرد، بنابراین با ضعیف شدن آن، توانایی کنترل استرس هم تضعیف می شود.

کورتیزول می تواند باعث کوچک شدن اندازه مغزتان شود. مقدار زیاد آن منجر به از دست دادن ارتباط سیناپسی بین نورون ها و کوچک شدن قشر جلویی مغز شما یعنی قسمتی از مغزتان که رفتارهایی مانند تمرکز، تصمیم‌گیری، قضاوت، و روابط اجتماعی را تنظیم می کند، شود. همچنین موجب می شود که تعداد کمتری از سلول‌های مغزی جدید در هیپوکامپ ایجاد شود. این یعنی اینکه استرس مزمن ممکن است یادگیری و به یاد آوردن چیزها را سخت‌تر کند و همچنین زمینه را برای مشکلات ذهنی جدی تری مانند افسردگی و نهایتا آلزایمر ایجاد نماید.

استرس ممکن است به تدریح بر سطح DNA مغز هم اثر بگذارد. نتایج حاصل از آزمایشی نشان داده است که میزان مراقبتی که موش مادر از بچه تازه متولد شده خود می‌کند، بر اینکه موشِ نوزاد بعدا در زندگی چگونه به استرس پاسخ می دهد، تاثیر دارد. نتایج نشان داد که بچه موش‌هایی که مادران آن‌ها در برابر استرس مراقب آن‌ها هستند، کمتر حساس هستند زیرا که مغز آن‌ها دریافت کننده‌های کورتیزول بیشتری تولید کرده است، که به کورتیزول می چسبندند و پاسخ  به استرس را کاهش می‌دهند. درمقابل، بچه‌ موش‌هایی که مادران آن‌ها بی‌تفاوت بودند، نتایج برعکس داشتند و در طول زندگی نسبت به استرس حساس‌تر بودند. این‌ها تغییرات اپی ژنتیک هستند، به این معنی که بدون تغییر دادن کد ژنتیکی به صورت مستقیم، بر نوع ژن‌هایی که بروز می‌کنند اثر می گذارند و اگر جای مادران عوض شود، این تغییرات قابل بازگشت و جبران هستند. اما یک نتیجه تعجب آور این بود که تغییرات اپی ژنتیک ایجاد شده توسط یک موش مادر به نسل‌های بعد از او منتقل شد. به عبارت دیگر، نتایج این کنش‌ها وراثتی بوده است.

البته باید بدانید که روش‌های بسیاری وجود دارند تا اثری که کورتیزول بر مغزتان گذاشته است را تغییر دهند. قوی‌ترین روش ورزش و مراقبه (مدیتیشن) است، که شامل نفس کشیدن عمیق است و همچنین هوشیار و متمرکز بودن بر آنچه در اطرافتان می گذرد. هر دو این فعالیت ها استرس را کاهش و اندازه هیپوکامپ را افزایش می‌دهند، در نتیجه بر عملکرد حافظه‌تان تاثیر گذاشته و آن را بهبود می‌بخشند. پس در مقابل فشارهای زندگی روزمره احساس شکست نکنید و استرستان را کنترل کنید، قبل از اینکه استرس کنترل  شما را به دست بگیرد.

• استرس چه تاثیری بر جسم می گذارد ؟

استرس بیشتر از اینکه احساسی عاطفی باشد ارتباط فیزیکی مرتبطی است که از تمامی بدن شما عبور می‌کند. در کوتاه مدت استرس می‌تواند منافعی را برای بدن به همراه داشته باشد اما هنگامی که بارها در زمان طولانی در بدن فعال شود، این واکنش جنگ و گریز در برابر استرس نه تنها مغز شما را تغییر می‌دهد بلکه به بسیاری از سلول ها و اندام های دیگر شما آسیب می‌رساند. غده آدرنال شما هورمون‌های استرسی کورتیزول و اپی‌نفرین را آزاد می‌کند و به عنوان آدرنالین و نوراپی‌نفرین شناخته می‎شوند. این هورمون‌ها از طریق جریان خون به تمام قسمت‌های بدن شما می‌روند و به راحتی به رگهای خونی و قلب شما می‌رسند. آدرنالین باعث می‌شود که قلب شما سریع‌تر بتپد و فشار خون شما بالا برود و همچنین در طول زمان باعث بیماری فشارخون می‌شود. کورتیزول همچنین می‌تواند باعث اندوتلیوم (پوشش داخلی عروق خونی) شود، که در آن گردش خون بطور طبیعی کار نمی‌کند.                                 

دانشمندان اکنون می‌دانند که این گام‌های اولیه درتحریک فرآیند آترواسکلروز یا کلسترولی که در شریان‌ها جمع می‌شوند، این تغییرات با یکدیگر احتمال سکته قلبی یا سکته مغزی شما را بالا می‌برد. هنگامی که مغز شما با استرس روبه‌رو می‌شود، سیستم عصبی شما فعال می‌شود و از طریق شبکه عصبی پیوسته مغز، استرس را به روده ها یا سیستم عصبی روده‌ها می‌رساند. علاوه بر دلشوره، این ارتباط مغزی می تواند انقباضات ریتمیک طبیعی را برای انتقال غذا در داخل شکم مختل کند و منجر به سندرم روده تحریک پذیر شود و همچنین می‌تواند حساسیت اسیدی معده را بالا ببرد و باعث شود که بیشتر احساس سوزش در معده کنید. از طریق سیستم عصبی روده ها، استرس می‌تواند باعث تغییر در ترکیب و کارکرد باکتری‌های درون روده‌های شما و احتمالا تاثیر بر هضم غذا و در نهایت سلامت شما شود. همچنین کورتیزول می‌تواند اشتهای شما را زیاد کند، یعنی به بدن شما می‌گوید انرژی بیشتری ذخیره کند و با انرژی غذاها و کربوهیدارت‌ها، تمایل به خوردن خوراکی‌‌های آرام بخش پیدا می‌کنید. سطح بالای کورتیزول همچنین می‌تواند باعث شود که این کالری اضافی بصورت لایه چربی روی شکم جمع شود. این نوع چربی نه تنها باعث چاقی شما می‌شود، بلکه سیستم ایمنی شیمیایی بدن به نام سیتوکین را که می‌تواند خطر بیماری‌های مزمن مانند بیمارهای قلبی و مقاومت به انسولین را بالا ببرد، افزایش می‌دهد.

در همین حال، هورمون‌های استرس بر سیستم ایمنی سلول‌ها به روش‌های مختلف اثر میگذارد، ابتدا آنها را آماده‌ی مبارزه با مهاجمان و همچنین درمان پس از آسیب می‌کند اما استرس مزمن می‌تواند عملکرد برخی از سلول های ایمنی را کاهش دهد، شما را بیشتر مستعد ابتلا به عفونت کند و باعث کاهش اثربخشی درمان شما شود.

اگر می‌خواهید زندگی طولانی و باکیفیت داشته باشید، باید از استرس مزمن جلوگیری کنید. استرس مزمن حتی راه‌های بیشتری از جمله اختلال در خواب، سردرد، آکنه، ریزش مو، اختلال عملکرد جنسی، تحریک عضلانی، اختلال در تمرکز، خستگی مفرط، تیک و تحریک‌پذیری برای تخریب سلامت شما دارد. زندگی همواره پر از موقعیت‌های استرس‌آور است اما آنچه برای مغز و بدن شما اهمیت دارد این است که چگونه در مقابل استرس واکنش نشان می‌دهید. اگر بتوانید این موقعیت ها را به عنوان چالش‌هایی که می‌توانید آنها را کنترل کنید، ببینید و از آنها نترسید و برآنها غلبه کنید، می‌توانید در زمان کوتاه بهترعمل کنید و در طولانی مدت سالم بمانید. وقتی امکان مقابله با فشار استرس را ندارید، شرایط زندگی خود را تغییر دهید، یک تغییر کوچک ولی بنیادی در زندگی بسیار تاثیرگذار است.